Bu haberde ele alınan konular hakkında hızlı bir genel bakış.
Türkiye’nin 2013 yılından bu yana Sudan’da tarımsal üretim yapmak için sürdürdüğü çalışmalar sonuçsuz kaldı. Geçen 10 yılda Sudan’da bir karış toprağın bile kiralanamadığı ortaya çıktı. İki ülkenin ortaklığı ile kurulan Türk Sudan Uluslararası Tarım ve Hayvancılık Anonim Şirketi ise, 1 Aralık 2023 tarihli Resmi Gazete’ de yayınlanan Cumhurbaşkanlığı Kararı ile tasfiye edildi.
Sudan, Nijer ve Venezuela’da Türkiye’nin tarımsal üretim ile ilgili çalışmalarını yazdıktan sonra özellikle Sudan ile ilgili yeni bilgi ve değerlendirmeler geldi. Tarım ve Orman Bakanlığı yetkililerinden edindiğimiz bilgilere göre, Sudan’da 10 yıllık çalışma sürecinde Türkiye hiçbir zaman tarım arazisi kiralamamış. Ayrıca, Sudan tarafı taahhütlerini yerine getirmediği için kurulan şirket de kadük kaldı.
Arazi kiralanmadı, Sudan’a 1 kuruş para ödenmedi
Bakanlık yetkililerine göre, Sudan’da hiçbir zaman arazi kiralanmadı. Türkiye Cumhuriyeti’nin 1 tek kuruş parası da Sudan’a aktarılmadı. Türkiye’nin tarımda kendine yeterli olduğunu bu nedenle Sudan’a domates, biber üretmek için gitmediğini belirten yetkililerin verdiği bilgiler özetle şöyle: “Büyük ülke olmanın gereği başka ülkelerle ilişkilerinizin ekonomik, siyasi, kültürel olarak üst seviyede olması gerekir. Biz kendimize yeter durumdayız. Kendine yeterlilikte önemli olan kendi karnınızı doyurmak değil, gıdaya dayalı bir sanayimiz var bunu da garantiye almak zorundayız. Sudan’a gitmemizin asıl amacı bu. Kurgu çok doğru. Sudan’a, Afrika’ya, Venezuela’ya, Asya’ya açılmalıyız. Buralara gitmek, buğday, domates üretme ihtiyacından değil. Türkiye’nin çok dinamik bir tohum sektörü var. Tohumda kendine yeter hatta net ihracatçı konumunda. Bizim tohumumuzu satacak pazar bulmamız lazım. Türkiye’nin çok ciddi bir traktör, tarım makinaları ve ekipman altyapısı var. Bunları satacak pazar bulmalıyız. Sudan’a gittiğimizde hedef belliydi, 12 bin 500 hektar alana pilot çiftlik kurulacak geri kalan alanlarda özel sektör yatırım yapacaktı. Özel sektörün oraya gitmesi demek, Türkiye’nin traktörü, tarım alet ve ekipmanları, tohumu gidecek. Afrika’da Türk tohumunun yayıldığını ve bu pazarın Türklerin eline geçtiğini düşünün. Bu nedenle önemli bir proje.”
Kiralama neden yapılamadı?
Sudan’da tarımsal üretim için çalışmalar, heyetlerin karşılıklı gelip gitmesi tam 10 yıl sürdü. Hala heyetler gelip gidiyor. Edindiğimiz bilgilere göre Sudan yetkilileri Türkiye’ye pilot çiftlik kurulması için bir iki kez yer göstermiş ancak bu yerlerin tarımsal üretime uygun olmadığı için kabul edilmemiş ve kiralanmamış. Daha sonra darbe olunca yeni yönetim eskiden yapılan anlaşmaları bir anlamda askıya almış.
Geçen 10 yılda Türkiye’de 7 tarım bakanı görev yaptı ve Sudan’da bir üretim yapılamadı. Sudan’da ise iç karışıklık ve darbeler nedeniyle her seferinde muhataplar, heyetteki kişiler değişti. Bu nedenle yol alınamadı.
Pakdemirli: “Arazimize kavuştuk” demişti
Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’nin ilk Tarım ve Orman Bakanı Bekir Pakdemirli göreve atandıktan kısa süre sonra Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın talimatı ile Sudan’a gitti. Anadolu Ajansı’nın 12 Eylül 2018 tarihli Sudan kaynaklı haberinde Tarım ve Orman Bakanı Bekir Pakdemirli’nin şu sözlerine yer verildi: “Türkiye ile Sudan arasındaki tarım ve hayvancılığa dayalı iş birliğinin hayata geçirilmesinde önemli mesafeler kat ettik. En sonunda arazimize kavuşmuş olduk, şimdi içindeyiz. Bu araziyi Kasım ayından itibaren tamamen Sudan hükümetinden teslim almış olacağız. Türk hükümeti olarak örnek çiftlik ve örnek üretim yapılması konusunda her türlü adımı atmış olacağız. Yaklaşık 2 ay önce bakan olduğumda, Başkanımızın bana ilk emri ‘Sudan’da kardeşlerimiz var, Sudan’a git, onlarla iş yap.’ olmuştu. Yani sizler için buradayız.”
Sudan taahhütlerini yerine getirmedi
Sudan’da tarımsal üretim planlamasında yapılan anlaşmaya dikkat çeken Yetkililer: “Şöyle bir anlaşma yapılmış. Bir şirket kuralım, şirketin mali sorumluluklarını yani masraflarını, girdileri Türkiye Cumhuriyeti nakden ödesin. Sudan ise buraya ayni olarak toprak koysun. Türkiye o toprakta ekimi, dikimi, bakımını yapacak ve elde edilen ürünün yüzde 80’ni Türkiye, yüzde 20’sini Sudan alacak. Şirket 2018’de kurulmuş. İlk etapta şirketin kurulması için Türkiye, 13 milyon küsur lira bir para koymuş. Şirket Türkiye Cumhuriyeti’nde kuruldu. Bu para da Ziraat Bankası nezdinde açılan hesaba yatırılmış. Sudan’a da denilmiş ki ‘şirket kuruldu bir yönetim kurulu üyesi atayın ve siz de araziyi bize verin veya gösterin bu işe başlayalım’. Gelinen noktada önce pandemi, arkasından Sudan’daki karışıklık, darbe olunca bunlar yapılamıyor. Bu yıl Ocak ayında tam konuşmaya başlanırken bir darbe daha oldu. Gelinen noktada şirket yoruldu. Türkiye’de insanlar siyaset yapıyor. Bu şirket üzerinden iktidar yıpratılmaya çalışılıyor. Sudan’da da benzer bir durum var. Orada da değişen iktidar var ve önceki dönemde imzalanan anlaşmalara antipati ile bakıyor. Bu nedenle şirket tasfiye edildi.” değerlendirmesini yapıyor.
Tarımsal üretim olmadı, şirket faizden para kazandı
Bakanlık yetkililerine iddiasına göre, 2021 yılından beri Türk Sudan Uluslararası Tarım ve Hayvancılık Anonim Şirketi’nde kimse ücret almıyor. Ücret alındığı söylenen dönemde ise yönetim kurulu üyelerine asgari ücret düzeyinde ödeme yapıldığı ifade ediliyor.
Merkezi Ankara’da olan Türk Sudan Uluslararası Tarım ve Hayvancılık Şirketi, 2018 yılında 10 milyon dolar sermaye ile kuruldu. Ortaklık yapısına göre yüzde 80 hisseye sahip olan Türkiye, 8 milyon dolar sermaye ödemeyi taahhüt ederken, Sudan, 2 milyon dolarlık sermaye taahhüdünü toprak kiralama ile karşılayacaktı. Ancak, kiralama olmadığı içi Sudan taahhüdünü yerine getirmedi. Türkiye ise şirketin kurulabilmesi için 13 milyon lira sermaye koydu. Bu para Ziraat Bankası’ndaki şirket hesabına yatırıldı. Geçen süre zarfında faiz geliri ile 13 milyon lira 22 milyon liraya ulaştı. Bu para şirket hesabında duruyor. Şirket tasfiye edildiği için muhtemelen Tarım İşletmeleri genel Müdürlüğü’ne aktarılacak.
Şirketin kapanmasını Türkiye istedi
Sudan’da tarımsal üretim faaliyetleri için 2018’de kurulan Türk Sudan Uluslararası Tarım ve Hayvancılık Şirketi’nin herhangi bir faaliyeti olmadığı halde yönetim kurulu üyelerine belli bir dönem ödeme yapılması tartışmalara neden olunca Türkiye tarafı şirketin tasfiye edilmesini kararlaştırdı. Sudan yetkilileri de bu karara onay verdi. Bazı iddialara göre, Sudan tarafı sermaye taahhüdü yerine getirmediği için şirket tam olarak kurulmuş sayılmıyor. Şirket kadük kalmış.
Türkiye’nin Sudan’da 10 yıllık tarım macerası
Türkiye’nin devlet eliyle yurtdışında toprak kiralayarak tarımsal üretim yapma girişimi 2013 yılında başladı. Sudan’a özel ilgi gösteren AK Parti iktidarı, Recep Tayyip Erdoğan’ın Cumhurbaşkanı, Ahmet Davutoğlu’nun Başbakan, Mehdi Eker’in Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanı olduğu 2014 yılında Sudan ile tarımda işbirliği anlaşması imzaladı. Ankara’da 28 Nisan 2014 tarihinde imzalanan “Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Sudan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında İkili Tarımsal İşbirliği ve Ortaklığına İlişkin Anlaşma” Bakanlar Kurulu’nun 9.11.2015 tarih ve 2015/8234 sayılı Kararı ile onaylandı.
Türk- Sudan tarım anlaşmasının ayrıntıları
Sudan ile yapılan anlaşmada özetle şöyle denilmektedir: “İki ülke arasında tarımsal üretim ve ticaretin artırılması için Sudan’da tarımsal işletmeler/çiftlikler kurulup, Sudan kaynaklarının ve tarımsal potansiyelinin daha rasyonel kullanılması göz önünde tutularak, gelişmekte olan ikili ticaretle ekonomik işbirliğinin büyük potansiyeli de dikkate alınarak, hayvancılık da dahil olmak üzere tarımsal alanda işbirliğinin geliştirilip derinleştirilmesi ve her iki ülkede güvenilir ve sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması amacıyla taraflar arasında ortak bir tarım şirketinin kurulmasının önemi vurgulanmış, Türk özel sektörünün Sudan’da kurulacak tarımsal işletmeler/çiftliklerde faaliyet göstermesinin sağlanması amaçlanmıştır.
Şirketin amacı; Sudan’da tarımsal üretim, hayvancılık faaliyetleri, bunlara ilişkin endüstriyel tesisler kurup, pazarlama, depolama, ihracat, ithalat ve ticaret yapmak, sosyal yaşam alanları kurmak şeklinde özetlenmiştir.
Şirketin merkezi Ankara’da olacak, her türlü tarımsal faaliyet ve işlemleri ile gelirleri ve bu gelirlerin ülke dışına transferi Sudan Cumhuriyeti’nde hiçbir vergiye, vergi benzeri ödemeye, gümrük vergisi ödemelerine ve benzeri diğer ödemelere tabi olmayacak, Şirketin yurtdışı şubelerinden elde ettiği gelirler Türkiye’de vergilendirilmeyecektir.
Şirketin süresi yasal kuruluş tarihinden itibaren 35 (otuz beş) yıl olacak, bu anlaşma ise 99 yıllığına yürürlükte kalacaktır. Şirketin kuruluş sermayesi 10 milyon ABD dolarıdır. İki tarafın şirketteki ortaklık oranları: Türkiye %80, Sudan %20’dir. Sudan tarafı sermaye karşılığı olarak arazi kira bedelini koyacak, arazi kira bedeli Sudan’daki diğer arazilerle ilgili emsal değerler göz önüne alınarak tarafların mutabakatıyla belirlenecektir.
Kurulacak ortak şirketin ve Türk girişimcilerin faaliyette bulunacağı ve Sudan Devleti’nin faaliyette bulunmaları için tahsis edeceği tarımsal yatırıma konu araziler aşağıdakilerdir:
El Cezire (Abugota 2) 87.500 hektar
Batı Omdurman ve Kuzey Kordofan 50.000 hektar
Mavi Nil, Gedaref, Sinnar 300.000 ha
Kuzey Eyaleti (Dongola, Amri, Golid, Multaga) ve Nil eyaleti 270.000 hektar
El Cezire (Rahat Medani) 73.000 hektar
TOPLAM 780.500 hektar
Söz konusu arazilerin bütünlüğünün korunması, üçüncü şahıslar tarafından ileri sürülecek hak iddialarını gidermek Sudan devletinin sorumluluğundadır ve bu konuda projede doğabilecek kesintiler ve maliyetler Sudan devletince tazmin edilecektir.
Arazi, bina, makine ve personelin güvenliğinden Sudan tarafı sorumlu olacaktır. Sudan tarafı, Ortak Şirketin ve tarım ve tarımsal endüstri alanında yatırım yapan Türk girişimcilerin Sudan’daki yatırımları ile alakalı üretim ve ticari faaliyetleri sonucunda elde edeceği meblağları ve kârları, hiçbir önleyici tedbir ya da gecikme olmadan serbestçe transfer etmelerini garanti eder.”
Şirket 2018’de kuruldu
Sudan ile yapılan bu anlaşma kapsamında, 17 Ocak 2018 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı ile “Türk-Sudan Uluslararası Tarım ve Hayvancılık Anonim Şirketi”nin Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü’ne (TİGEM) bağlı ortaklık olarak kurulması onaylandı. Şirket kurulduğunda Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’dı. Binali Yıldırım Başbakan, Ahmet Eşref Fakıbaba Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanıydı.
Örnek çiftlik kurulacaktı
Sudan’da tarım arazisinin kiralanması gündeme geldiği dönemde Devlet Başkanı Ömer el-Beşir’di. 2019’da ülkede aylar süren ayaklanmaların ardından Ömer el- Beşir devrildi. 2021 yılında darbe ile iktidara gelen Sudan Egemenlik Konseyi Başkanı Abdulfettah El-Burhan, Ağustos 2021’de Ankara’ya gelerek Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ı ziyaret etti. O ziyaret ile Türkiye’nin Sudan’da tarım yapması bir kez daha gündeme geldi.
Cumhurbaşkanı Yardımcısı Fuat Oktay, Cumhurbaşkanı Erdoğan ve Abdulfettah El-Burhan görüşmesi sonucunda Sudan’da ilk etapta 100 bin hektarlık alanın yani 1 milyon dönüm tarım arazisinin işletmeye alınmasıyla ilgili görüş birliğine varıldığını açıkladı. Oktay, şunları söyledi: “Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğünün (TİGEM) pilot çiftlik projesi öncülüğünde bu alanda başlatılacak tarımsal üretim işbirliği, Türk iş insanlarımız için Sudan’da önemli bir yatırım fırsatı sunarken aynı zamanda Sudan’a istihdam, tarımsal teknoloji ve gıda arz güvenliği gibi alanlarda katkı sağlayacaktır.”
Türk-Sudan tarım şirketi tasfiye edildi
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan imzası ile 1 Aralık 2023 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan karar ile Sudan ile Türkiye arasında kurulan ortak şirketin tasfiyesine karar verildi. Karar ile Türk Sudan Uluslararası Tarım ve Hayvancılık şirketindeki kadro ve pozisyonlar da iptal edildi. Karar’da özetle şu bilgilere yer verildi: “Bakanlar Kurulu Kararı uyarınca Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğünün (TÎGEM) bağlı ortaklığı olarak kurulan Türk Sudan Uluslararası Tarım ve Hayvancılık Anonim Şirketinin (Şirket) tasfiye edilmesine karar verilmiştir. Tasfiye işlemleri ilgili mevzuat kapsamında yürütülerek ortaklık payından kaynaklı tüm hak ve yükümlülükler TİGEM’e devredilir. Şirketin, 14/7/2021 tarihli ve 2021/362 sayılı Cumhurbaşkanı Karan ile ihdas edilen kadro ve pozisyonları iptal edilerek, 22/1/1990 tarihli ve 399 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin eki (I) ve (II) sayılı cetvellerin ilgili bölümlerinden çıkarılmıştır.”
Yatırımcılar için katalog hazırlandı, yatırımcı ilgi göstermedi
Ahmet Eşref Fakıbaba’nın Tarım ve Orman Bakanlığı döneminde 32 sayfalık “Türkiye -Sudan Arasında İkili Tarımsal İşbirliği Yatırımcı Kataloğu” hazırlandı. Katalogta; şu başlıklar yer aldı:
– Neden sınır ötesi arazi kiralaması?
– Türkiye sınır ötesi arazi kiralamasının neresinde?
– Türkiye sınır ötesi arazi kiralamasının önemi
– Neden Sudan?
– Sudan Cumhuriyetine genel bakış
– Sudan’ın genel ekonomik görünümü
– Türkiye-Sudan ticari ilişkileri
– Sudan’ın tarım potansiyeli
– Sudan’da tarımsal yatırım potansiyeli
– Sudan’da arazi kiralaması yapan ülkeler
– Türkiye ile Sudan arasında ikili tarımsal işbirliği ve ortaklığına ilişkin anlaşmanın süreci
– Anlaşmanın hedefleri
– Türk Sudan Uluslararası Tarım ve Hayvancılık Anonim Şirketi
– Örnek çiftlik
– Türkiye ile Sudan arasında ikili tarımsal işbirliği ve ortaklığına ilişkin anlaşmanın Türk girişimcilerine sağlayacağı fırsatlar
– Anlaşma kapsamında Türk girişimcilerine kiralanacak araziler
– Projenin sağlayacağı katkılar
Bu haber ile ilgili yapılan yorumlar
