Buğday fiyatı neye göre iyi, neye göre kötü?

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan önceki gün (6 Haziran’da) 2023 ürünü buğday ve arpa alım fiyatını açıkladı. Aynı gün Toprak Mahsulleri Ofisi “2023 Dönemi Hububat Alım Fiyat ve Politikaları” açıklamasıyla işin detaylarını kamuoyuna duyurdu.

Birçok konuda olduğu gibi hububat alım fiyatları konusunda da ülke adeta ikiye bölündü. Fiyat çok iyi diyenler de var, bu fiyatlarla zarar ederiz, üretim yapamayız diyenlerde. Tarımla, üretimle hiç ilgisi olmayan, maliyeti, üretimin zorluklarını bilmeyenler sosyal medyada daha çok yorum yapıyor. Yani troller savaşı sürüyor.

Açıklanan fiyatların birçok yönüyle ele alınması ve değerlendirilmesi gerekiyor. Tek boyutlu veya tek taraflı bakmak yanlış olur. Bu çerçeveden bakınca şu değerlendirmeleri yapabilirim:

Fiyat seçim sonrasına kalınca düştü mü?

1- Üreticideki genel beklenti fiyatın Cumhurbaşkanlığı seçiminden önce açıklanmasıydı. Seçimden önce fiyat açıklansa belki farklı olurdu. Seçimden sonraya kalınca üreticilerde “seçim sonrasına bırakıldığına göre düşük fiyat açıklanacak” algısı vardı. Seçimden önce “buğday için 10 liranın altındaki fiyat kurtarmaz” diyen üretici primle birlikte 9 bin 250 liralık fiyatı “fena değil” diye kabullendi. Çünkü seçim sonrasına kalınca beklenti düştü.

2- Fiyatlara gelince, geçen yıl 5 Haziran’da Cumhurbaşkanı Erdoğan tarafından ekmeklik buğday alım fiyatı ton başına 6 bin 50 lira, makarnalık buğday alım fiyatı 6 bin 500 lira ve arpa alım fiyatı 5 bin 200 lira olarak açıklandı. Sadece 25 gün sonra buğdayda ton başına 400 lira, arpada 200 lira artış yapıldı. Böylece 2022 ürünü ekmeklik buğday alım fiyatı 6 bin 450 lira, makarnalık buğday alım fiyatı 6 bin 900 lira ve arpa alım fiyatı da 5 bin 700 lira oldu. Ayrıca ürününü Toprak Mahsulleri Ofisi’ne satan çiftçilere buğdayda ton başına 1000 lira, arpada 500 lira üretim primi desteği verildi. 2021 yılına göre üreticiyi memnun eden bir fiyat oldu. Buna bağlı olarak 2023 yılında üretim alanları yüzde 5 civarında genişledi.

Cumhurbaşkanı Erdoğan, 6 Haziran 2023’te kabine toplantısı sonrasında Toprak Mahsulleri Ofisi’nin 2023 ürünü ekmeklik buğday alım fiyatını ton başına 8 bin 250 lira, arpa alım fiyatını ise 7 bin lira olarak açıkladı. Buğdayda geçen yıla göre yüzde 24, arpada yüzde 21 fiyat artışı yapıldı. Makarnalık buğday alım fiyatı ise ton başına 9 bin lira oldu.

Geçen yıl olduğu gibi buğdayda ton başına 1000 lira, arpada 500 lira da prim desteği verilecek. Bu kez sadece Ofis’e ürün satan çiftçiye değil, Çiftçi Kayıt Sistemi(ÇKS)’ne kayıtlı çiftçiler ürününü kime satarsa satsın bu primden yararlanabilecek. Primlerle birlikte ekmeklik buğday alım fiyatı ton başına 9 bin 250 lira, makarnalık buğday 10 bin lira ve arpa alım fiyatı da 7 bin lira oldu. Çavdar, yulaf ve tritikale fiyatı ise ton başına 6 bin lira olarak uygulanacak.

Fiyat enflasyonun altında, dünya fiyatlarının üzerinde

3- Buğday, arpa alım fiyatı enflasyona ve artan maliyetlere göre düşük, dünya fiyatlarına göre ise yüksek açıklandı. Türkiye İstatistik Kurumu’na göre 2022 yılsonu enflasyonu yüzde 64,27 olurken, Mayıs 2023 sonu itibariyle yıllık enflasyon yüzde 39,59 ve 12 aylık ortalamalara göre yüzde 63,72 oldu. Buğdaydaki fiyat artışı yüzde 24, arpada yüzde 21 oldu. Dünya fiyatlarına göre değerlendirildiğinde ise açıklanan fiyat oldukça yüksek. Türkiye’nin de buğday ithalatı yaptığı Rusya’da şu günlerde buğdayın tonu 237 dolar seviyesinde. Türkiye’ye teslimi 240 doların biraz üzerinde. Açıklanan alım fiyatı ise dolar 23 lira baz alındığında primsiz ton başına 358 dolar, primle birlikte 402 dolar.

4- Ancak dolar bazında geçen yılın altında fiyat açıklandı. Geçen yıl ekmeklik buğdaya verilen ton başına 6 bin 450 liralık fiyat o günkü 16,5 liralık dolar kuruna göre 390 dolara geliyordu. Primle birlikte yani 7 bin 450 liralık fiyatın dolar karşılığı 451 dolardı. Bu yıl ise 8 bin 250 liralık fiyat 23 liralık dolar kuru ile 358 dolar yapıyor. Primle birlikte 9 bin 250 liralık fiyatın dolar karşılığı ise 402 dolar. Geçen sene bu dönemde Rus buğdayın tonu 405 dolardı, şimdi 237 dolar. Dolar bazında bakılırsa üreticinin kaybı var.

TMO, fiyatı revize eder mi?

5- Artan döviz fiyatı, piyasa koşullarına göre Toprak Mahsulleri Ofisi fiyatı revize eder mi? Bunu söylemek için henüz erken. Fiyat yeni açıklandı. Ancak, önümüzdeki günlerde mutlaka değerlendirilmeli. Üretimin sürdürülebilirliği için şartlar zorlanarak geçen yıl olduğu gibi fiyat revizyonu yapılmalı.

Çiftçi para kazanır mı?

6- Buğday üreticisi bu fiyatlarla para kazanır mı? Üretimi artırmaya devam eder mi? Yapılan üretim biçimine, verimliliğe göre değişir. Sulu alanda üretim yapan ve verimi yüksek olan çiftçi elbette daha şanslı. Kuru ve kıraç alandaki küçük çiftçi daha çok zorlanır. Maliyetleri yüksek verimliliği düşük olan çiftçinin her zaman işi zor. Önümüzdeki yılın kararını sadece fiyat belirlemeyecek. İki gündür dolardaki artış tarımsal girdilere mutlaka yansıyacak ve girdi fiyatları artacaktır. Çünkü, mazot, gübre başta olmak üzere bir çok girdide dışa bağımlıyız. İthal ediyoruz. Döviz arttıkça girdi fiyatları artar. Bu artışa bağlı olarak çiftçiye ödenen gübre ve mazot desteğinin ciddi oranda artırılması gerekir. Bunlar yapılmazsa üretim alanları daralabilir.

Çiftçi aldığı parayla gelecek yılın ekimini yapacak

7- Açıklanan alım fiyatları sadece bugünün değil gelecekte yapılacak üretimin de devamlılığı için çok önemli. Çiftçi buğdayı, arpayı satınca öncelikle borçlarını kapatacak. Varsa kredisini ödeyecek. Geçimini sağlayacak ve sonbaharda ekimini yapacağı 2024 ürünü için tohum, gübre ve diğer girdilerini temin edecek.

Piyasanın işleyişi nasıl olur?

8- Açıklanan bu fiyatlarla ilk etapta özel sektörün piyasadan ürün alması çok beklenmiyor. Geçen yıl olduğu gibi ürünün büyük bölümü Toprak Mahsulleri Ofisi’ne gideceği tahmin ediliyor. Hem Ofis’in hem de özel sektörün depolarında ürün var. Lisanslı depolarda belli bir doluluk oranı var. Piyasada talep düşük. Ofis’in uygulamadaki politikası çok önemli. Yapılan açıklamaya göre alım bedelleri ürün tesliminden itibaren 30 gün içerisinde çiftçinin hesabına yatırılacak. Ödenecek alım primi ile ilgili takvimi Tarım ve Orman Bakanlığı belirleyerek duyuracak.

9- Toprak Mahsulleri Ofisi, aldığı buğdayı daha uygun fiyata un sanayicilerine satıyor. Un sanayicileri de piyasaya daha uygun fiyatla un veriyor. Böylece ekmek fiyatlarının artması önlenmeye çalışılıyor. Ancak, ekmek fiyatları buna rağmen artmaya devam ediyor. Ofis mayıs ayı sonuna kadar bu regülasyonu sürdürdü. Bu yeni sezonda regülasyona devam edecek mi önümüzdeki günlerde belli olacak.

10- Buğday alımı ile ilgili özel sektörün finansman sorunu da var. Kredi almak kolay değil. Depolarında bir miktar ürün var. Ofis’in regülasyonuna devam ederse piyasaya fazla girmeyecekleri görülüyor.

Gübre ve mazot desteği önemli

11- Açıklanacak gübre, mazot ve diğer tarım destekleri çok önemli. Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek’in açıklamalarından önümüzdeki günlerde kemerlerin iyice sıkılacağı anlaşılıyor. Döviz hızla artarken, henüz açıklanmayan 2023 ürünü tarım desteklerinde sınırlı artış olur veya bazı kalemlerde artış yapılmazsa üretici için sıkıntı olur.

Özetle, buğday fiyatlarını değerlendirirken tek pencereden değil, farklı pencerelerden bakmak gerekir. Girdi fiyatları, üretim maliyeti, enflasyon, dünya fiyatları, üretimin sürdürülebilirliği, çiftçinin refahı, tüketicinin uygun şartlarda gıdaya erişimi ve daha birçok faktör dikkate alınmalı. “Dünyada buğdayın tonu 237 dolar çiftçiye niye yüksek fiyat veriliyor, ithal edelim” diyenlerin nasıl yanıldığını pandemi döneminde, Rusya Ukrayna savaşının başladığı günlerde gördük. Paranız olsa da alamayacağınız günler oluyor. Bu nedenle üretmek zorundayız. Çiftçileri korumak ve desteklemek zorundayız.