Makarnalık buğdayda stratejik hata

Tarım ve Orman Bakanlığı, 3 Haziran 2025 günü basın bülteni ile, Toprak Mahsulleri Ofisi’nin 2025 ürünü buğday ve arpa alım fiyatını açıkladı. Bakanlık, 2025 ürünü makarnalık buğday ve ekmeklik buğday alım fiyatını ton başına 13 bin 500 lira, arpa alım fiyatını ise ton başına 11 bin lira olarak ilan etti.

Geçmiş yıllarda farklı fiyat açıklanan makarnalık buğday ile ekmeklik buğdaya bu yıl aynı fiyat verildi. Makarnalık buğdayın fiyatı hep daha yüksek açıklanırdı. Ekmeklik buğday ile fiyatın eşitlenmesi ile makarnalık buğday üreten çiftçi cezalandırılmış oldu.

Buğday ithalatı gündeme geldiğinde Tarım ve Orman Bakanlığı, hükümet yetkilileri; “biz ihtiyacımız için değil, un, makarna ihracatı için dışarıdan buğday alıyoruz” yanıtı veriyor. İthalatı azaltacak hatta makarnalık buğdayda sonlandıran bir gelişme yaşandı. Son yıllarda özellikle Güneydoğu Anadolu’da artan üretimle Türkiye makarnalık durum buğdayı ihtiyacını karşılayacak üretime ulaştı. Bununla da yetinmeyip ihracat yapmaya başladı. Makarnalık buğday ile ekmeklik buğday alım fiyatının eşitlenmesi ile bu başarıyı elde eden çiftçiler adeta cezalandırdı.

Makarnalık buğday çiftçisinin kaybı ton başına 750 lira

Toprak Mahsulleri Ofisi’nin bundan önceki yıllardaki alım fiyatına bakıldığında ekmeklik buğday ile makarnalık buğday alım fiyatı arasında mutlaka bir fark olduğu görülüyor. Bu fark 2023 ve 2024 yılında makarnalık buğday lehine ton başına 750 liraydı.

Geçen yıl 2024 ürünü makarnalık buğday alım fiyatı ton başına 10 bin lira, ekmeklik buğday alım fiyatı ise ton başına 9 bin 250 lira açıklanmıştı. Makarnalık buğday fiyatı ton başına 750 lira daha yüksek açıklanmıştı. 2023 yılında ise makarnalık buğday alım fiyatı ton başına 9 bin lira, ekmeklik buğday alım fiyatı 8 bin 250 lira açıklandı. Arada yine 750 lira fark vardı. Son iki yıla göre değerlendirildiğinde bu 750 liralık fiyat farkı uygulansa 2025 ürünü makarnalık buğdayın alım fiyatının 14 bin 250 lira olması gerekirdi. Çiftçinin kaybı ton başına 750 lira olarak görülüyor.

Fiyatın eşitlenmesi stratejik hata

Dünya hububat ve yağlı tohum piyasasını yakından izleyen ve en iyi bilen uzmanlardan Şaban Buttanrı, durum buğdayı(makarnalık) ile ekmeklik buğday fiyatının eşitlenmesini stratejik bir hata olarak nitelendirdi. Buttanrı, fiyatlar açıklandıktan sonra şu değerlendirmeyi yaptı: “Üzerinde esas durulması gereken konu, ilk kez makarnalık durum buğdayı ile ekmeklik buğday fiyatlarının eşitlenmiş olmasıdır. Bu karar, hem üretici hem de sanayici açısından sürdürülebilirlik ve rekabet gücü açısından ciddi riskler barındırıyor. Hatırlatmakta fayda var: Türkiye, son üç yıla kadar ciddi bir durum buğdayı ithalatçısıydı. Kanada, Rusya, Yunanistan, Meksika, Avustralya, Kazakistan hatta Hindistan gibi ülkelerden bulgur ve makarna sanayii için durum buğdayı ithal ediyorduk. Ancak son üç yılda Türkiye, bu alanda büyük bir atılım yaptı (bunda TMO’un payı da büyük) ve net ihracatçı konumuna geldi. Kanada gibi geleneksel üretici ülkelerdeki üretim sorunları, dünya fiyatlarını ton başına 600 dolar seviyesinin üzerine taşımıştı. Türkiye bu ortamı çok iyi değerlendirerek dikkatleri üzerine çekti. Nitekim İtalya başta olmak üzere pek çok büyük alıcı “Bu Türkler nereden çıktı?” sorusunu sormaya başlamıştı.”

Dünyanın her yerinde durum buğdayının fiyatı yüksek olur

Makarnalık buğday fiyatının dünyanın her yerinde daha yüksek olduğuna dikkat çeken Şaban Buttanrı: “ Açıklanan ton başına 13 bin 750 liralık müdahale fiyatı hem birinci sınıf ekmeklik hem de durum buğdayı için aynı seviyede. Bu oldukça şaşırtıcı bir karar. Oysa dünyada durum buğdayı fiyatı ekmeklik buğdaya kıyasla genellikle yüzde 20 ila yüzde 120 daha yüksek olur. 2025 Ocak-Mayıs dönemine baktığımızda, dünyanın her yerine teslim ekmeklik buğday fiyatı ton başına 240-250 dolar seviyesinde işlem görürken, durum buğdayı 320-350 dolar bandındaydı. Aradaki fark durum buğdayının kalitesi, sınırlı üretim ve kullanım alanının özel oluşundan kaynaklanıyor. Dünyada yıllık 35 milyon ton durum buğdayı üretilirken ekmeklik buğday üretimi 800 milyon ton civarındadır.”

Anadolu durum buğdayının kalitesi tartışılmaz

Güneydoğu Anadolu’da çok kaliteli durum buğdayı yetiştiğini hatırlatan Buttanrı şu bilgileri verdi: “Peki biz neden bu kadar kaliteli durum buğdayı üretmemize rağmen bunu ham ya da yarı mamul olarak dünya pazarlarına yeterince sunamıyoruz? Ülkemizin özellikle Güneydoğu Anadolu’daki bereketli ovalarında dünya çapında durum buğdayı yetişiyor. Ancak markalaşma, tanıtım ve ürün kategorileştirme konularında eksiklerimiz var. Bu sırada Rusya “Taganrog durum buğdayı” sözüm ona 1900’lü yıllarda sözde efsanevi durum buğdaylarını yeniden piyasaya sürme çabasındalar. Oysa sanayicilerimiz Rus durum buğdayının kalitesini bizim ürünlerimizle kıyas dahi etmiyor. Savaşta olan Rusya bile malının kıymetini bizden daha iyi değerlendiriyor.”

“İthalat yeniden gündeme gelebilir” uyarısı

Hububat ve yağlı tohumlar uzmanı Şaban Buttanrı ithalatın yeniden gündeme gelebileceğini belirterek endişelerini şu sözlerle dile getirdi: “ Asıl mesele şu: Türkiye yılda yaklaşık 1,5 milyon ton makarna ihraç ediyor. Yeni makarna tesisleri kuruluyor. Bu tesislerin kapasiteleri birkaç yıl içinde 5 milyon tonun üzerine çıkacak. Eğer bu tesisler yüksek kaliteli durum buğdayı ile çalışacaksa, iç piyasada yıllık 5-6 milyon tonluk bir arzın sürdürülebilir şekilde sağlanması gerekiyor. Aksi takdirde ya ithalat yeniden gündeme gelecek ya da sanayiciler tesislerini yurtdışına taşımayı düşünecek – tıpkı daha önce tekstil sektöründe olduğu gibi – ya da Afrika veya Güney Amerika pazarlarına düşük vasıflı adi buğdaydan üretime devam edecek. Tam Türkiye bu alanda dünya sahnesine güçlü bir oyuncu olarak çıkmışken, Kanadalı üreticileri ilk kez tehdit ediyorken, açıklanan bu fiyat politikası sanki bu süreci baltalıyor. Bu ülkenin kaderi midir bilinmez ama ne zaman doğru yola girsek, bir yerden bir müdahale geliyor.”

Ekmeklik buğdaya göre şansımız daha yüksek

Dünyadaki büyük üreticiler içinde ekmeklik buğdayda söz sahibi olmanın biraz zor olduğunu vurgulayan Buttanrı: “ Ama dünya durum buğdayının yüzde12 sini üreten ülkemiz, Yozgat ve Sivas gibi illerimizde daha uygun tohum ve az biraz gayret ile çok daha kaliteli üretim ve daha nitelikli pazarlara makarna ihracatı ile gerçekten marka olmamız çok zor değil.” dedi.

Üretilen buğdayın yüzde 20’si durum buğdayı

Türkiye, durum buğdayının gen merkezi. Türkiye’nin yıllık ortalama 20 milyon ton buğday üretiminin yaklaşık yüzde 18 ila 20’sini durum (makarnalık) buğdayı oluşturuyor.. Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre, 2022 yılı makarnalık buğday üretimi 3 milyon 750 bin ton iken 2023 yılında 4 milyon 300 bin tona ulaştı. Bu üretimin 2024 yılında da 4 milyon tonun üzerinde gerçekleştiği tahmin ediliyor. Bu yıl ise kuraklık ve olumsuz hava şartlarının etkisi ile bir miktar azalabileceği öngörülüyor. Makarnalık buğday üretiminin en çok yapıldığı iller sırasıyla Şanlıurfa, Konya, Mardin ve Yozgat.

Durum buğdayı üretimindeki artışta Toprak Mahsulleri Ofisi’nin alım politikası, verilen destek ve makarna sektöründe yeni pazarların etkisi olduğu ifade ediliyor.

Türkiye, durum buğdayında ithalatçıydı, ihracatçı oldu

Türkiye 3 yıl öncesine kadar makarnalık buğday ithalatçısı iken son 3 yıldan bu yana ihracatçı konuma geçti. Türkiye Makarna Sanayicileri Derneği, Makarna Üreticileri ve Sanayicileri Derneği’nin verilerine göre, 2019-2020 sezonunda durum buğdayı ithalatı 1,8 milyon tona ulaşırken sonraki yıllarda dalgalı bir seyir izledi. 2022-2023 sezonunda 385 bin 648 ton olan ithalat 2023-2024 sezonunda 53 bin 773 tona geriledi. 2024-2025 sezonunda ithalat sıfırlandı.

İthalat sıfırlanırken Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre, 2024 yılının ilk 11 aylık döneminde 739 bin 585 ton durum buğdayı ihracatı karşılığında 273 milyon 834 bin 421 dolarlık gelir elde edildi. 2023 yılının aynı döneminde ise 1 milyon 332 bin ton durum buğdayı ihracatı karşılığında 568 milyon 398 bin 994 dolarlık gelir sağlandı.

Makarna ihracatındaki avantaj yerli buğday ile sürdürebilir

Makarna Üreticileri ve Sanayicileri Derneği(MÜSAD) verilerine göre, dünya makarna üretimi 16,8 milyon ton civarında. İtalya 3,7 milyon ton ve yaklaşık yüzde 22 pay ile dünyanın en büyük makarna üreticisi. İtalya’yı yaklaşık yüzde 12 pay ile Amerika Birleşik Devletleri izlerken, Türkiye, 1 milyon 987 bin ton üretim ve yüzde 11,8 pay ile 3.sırada yer alıyor. Değer olarak İtalya’nın 2023 yılı makarna ihracatı 3 milyar 191 milyon dolar, Türkiye’nin ise 879 milyon dolar. Değer bakımından Türkiye ikinci sırada.

Dünya makarna üretiminde üçüncü sırada bulunan Türkiye, Uluslararası Hububat Konseyi(IGC) verilerine göre dünya buğday üretiminde 10. sırada, makarna üretiminin temel hammaddesi olan durum buğdayı üretiminde ise Kanada’yı (4 milyon ton) geride bırakarak birinci sırada (4,3 milyon ton) yer almaktadır.

Türkiye’de makarna sektöründe faaliyet gösteren 25 fabrika var. Toplam üretim kapasitesi 3 milyon ton. Yeni yatırımlarla bu kapasitenin 2025 yılında 3.3 milyon tona 2026 yılında ise 3 milyon 750 bin tona ulaşması bekleniyor. Türkiye’nin durum buğdayı üretimi bu nedenle büyük önem taşıyor. Artan kapasitenin buğday ihtiyacının yerli üretimden karşılanması stratejik olarak önem kazanıyor.

Türkiye hem durum buğdayından hem de ekmeklik buğdaydan makarna üretiyor. Ekmeklik buğdaydan üretilen makarnalar Afrika ve Güney Amerika ülkelerine ihraç ediliyor ve bu makarnanın ihracat değeri daha düşük. Durum buğdayından üretilen makarna çok daha yüksek fiyata ihraç ediliyor. Bu yönüyle de durum buğdayının üretimi ülke için büyük öneme sahip.

TMO, durum buğdayının önemini en iyi bilen kurum

Toprak Mahsulleri Ofisi durum buğdayının ülke ekonomisi ve tarımı için önemini en iyi bilen ve bugüne kadar destekleyen kurumlardan birisi. TMO Genel Müdürü Ahmet Güldal geçen yıl katıldığı bir televizyon programında makarnalık buğday ve buğday mamullerinde ülkemizin hem üretimde hem de ihracatta dünyadaki sektöre tam manasıyla damgasını vurduğunu söylemişti.

Türkiye’nin durum buğdayı yani makarnalık buğday üretiminde 2023 hasat yılında öne çıktığını anlatan Güldal şu değerlendirmeyi yapmıştı: “Türkiye hem buğday üretiminde hem de buğday mamulleri ihracatında öne çıkan bir ülke pozisyonunda. Nitekim makarnalık buğday üretiminde geçen sene 4.3 milyon ton üretimle dünyada bir numaraya ulaştı. 600 milyon dolar değerinde 1.4 milyon ton makarnalık buğday ihracatı yapıldı. Bu kapsamda Cezayir’den İtalya’ya, Birleşik Arap Emirlikleri’nden Kanada’ya birçok ülkeye ihracat gerçekleşti. Türkiye son yıllarda yakaladığı bu ivme ile dünya un ihracatında birinci ya da ikinci sırada, makarna ve mamulleri ihracatında ise ikinci sırada yer alıyor. Bu rakamlar, makarnalık buğdayda ülkemizin dünyadaki sektöre tam manasıyla damgasını vurduğunu gösteriyor. TMO’nun ve Türkiye’nin alacağı aksiyonlar, dünyada ilgili sektör tarafından takip ediliyor ve izleniyor.”