Soğan ve patateste “örümcek ağı teoremi” çöktü

Soğan ve patateste “örümcek ağı teoremi” çöktü

Yüksek girdi fiyatları, üretimin önündeki engeller, ithalat politikası, soğan ve patateste örümcek ağı teoremini çökertti. Geçen yıl Haziran ayından bu yana soğanın kilosu 10 lirayı, patatesin ise 8 lirayı geçmesine rağmen, çiftçi bu iki üründe üretimi artırmadı.İktisatta bilinen adıyla örümcek ağı teoremi devreye girmedi. Bu teoreme göre üretimin artması gerekiyordu.

Örümcek ağı teoremi nedir?

Bir üründe üretim miktarının, geçen yıl piyasada oluşan fiyata bağlı olarak oluşmasıdır. Bu daha çok tek yıllık bitkisel ürünlerde özellikle de soğan ve patates te yaşanıyor. Soğan ile açıklarsak; bir yıl soğan üretimi çok olduğunda yani arz yüksek olduğunda piyasada fiyat düşer. Çiftçiler zarar ettiği için ertesi yıl soğan ekimi azalır. Üretim azaldığı için piyasaya soğan arzı azalır ve fiyat yükselir. Yüksek fiyatı gören çiftçi ertesi yıl soğan ekimini artırır. Üretim arttığı için yine fiyat düşer ve çiftçi zarar eder. Buna iktisatçılar örümcek ağı teoremi diyor.

İktisatçıların örümcek ağı teoremi ile anlattığı, çiftçinin, tüketicinin ise “plansızlık” olarak nitelendirdiği fiyata göre üretim kararı bu yıl işlemedi. Fiyatlar çok yüksek olmasına rağmen üreticinin soğan ve patates ekmemesi tarımsal üretimden kaçışı, yüksek girdi fiyatları ve ithalat politikası ile açıklanıyor.

Fiyat artışına rağmen üretim neden artmadı?

Soğan ve patateste yüksek fiyata rağmen üretimin artmamasındaki en önemli neden üretim maliyetlerinin çok yükselmesi.Yerel seçim öncesinde soğan depolarına yapılan baskınla üreticinin “terörist” olarak suçlanması ile üreticinin endişeye kapılması ve sıfır gümrükle ithalat yapılması üretim artışını engelleyen diğer önemli faktörlerdir.

Adana’da çiftçilere girdi temin eden ve sektörü yakından izleyen Murat Öztanrıöver’e, soğan üretimi,Adana’da başlayan hasadın fiyata etkilerini sorduk. Anlattıkları özetle şöyle:”Üretim daha önceki yıllara göre alan olarak daha az.Adana’da üretilen soğan kısa gün soğanı dediğimiz yazlık çeşit. Yani taze soğan, saklamaya,depolamaya gelmez.Bu soğan, elma gibi yenilen, hemen tüketilen bir çeşit. Et kalınlığı daha fazla ve çok yağ çektiği için lokantalar tarafından pek tercih edilmiyor. Yakında Hatay,Antakya bölgesi de devreye girecek. Yeni ürünün devreye girmesi ile fiyatlarda bir düşüş olacaktır. Fakat birilerinin iddia ettiği gibi 10 liralık fiyat 1 liraya düşmesi hayal.”

Üretici 5 yıl para kazanamadı

Soğan üreticisinin 5 yıldan bu yana para kazanamadığını bu nedenle üretimden kaçtığını anlatan Murat Öztanrıöver, üst üste aynı alana ekim yapılması nedeniyle ilaç başta olmak üzere bir çok girdi maliyetinin arttığını söyledi.

Patates eken bir çiftçinin 500 dönümlük patatesle birlikte 150-200 dönüm de soğan ektiğini hatırlatan Öztanrıöver şunları söyledi:” Patates üreticisi çiftçiler soğanı büyük ölçüde bıraktı. Yani soğan ekmiyorlar. Patates üreticileri soğan üretiminden çekildi. Oysa, 5 yıl öncesine kadar yüzde 80’ni, patatesle birlikte soğan da ekerdi.Girdi fiyatlarının çok artması nedeniyle üretici,üretimi ve hasadı daha kolay olan mısır,ayçiçeği gibi ürünlere yöneldi. Ayrıca hastalıklar nedeniyle soğan verimin de düşüş var. Daha önce dönüm başına en az 6 ton, ortalama 10 ton ve bazı çiftçiler 12 ton verim alırken,son zamanlarda hastalık nedeniyle verim 6 tondan 3 tona kadar düştü. Dönümden 3 ton soğan alan çiftçi kilosunu 5 liradan satsa bile para kazanamaz.”

Maliyet,ithalat ve baskınlar üreticiyi küstürdü

Soğan üretiminde son 5 yılda kaybedilen ivmenin iki yılda geri kazanılamayacağını hatırlatan Murat Öztanrıöver: “Adana’da soğan eken çiftçilerin büyük bölümü Mardin, Diyarbakır gibi illerden gelerek burada arazi kiralayarak üretim yapar.Tarla kiraları çok arttı. Gübre, ilaç, mazot fiyatı zaten çok yüksek.Bu maliyetlerle üretim yapıp para kazanmak çok zor. Üstüne birde sıfır gümrükle soğan ithalatı yapılınca, çiftçi endişelendi ve üretim yapmaktan vazgeçti. Soğan patates üretimi diğer ürünlere benzemez. Fiyat dalgalanması çok olur. Soğan üreticisi akşam zengin yatar,sabaha fakir kalkar. Soğan üreticisinin çoğu aynı zamanda tüccardır. Üretir,depolar ve satışa sunar. Soğan depolarına yapılan baskınlarla “terörist” olarak suçlanmaları da endişeleri artırdı ve yarın ne olacağını bilmedikleri için üretimden kaçınıyorlar.Soğan ve patates üretimi çok zahmetli bir iş olduğu için yeni kuşak, gençler bu ürünleri ekmiyor.Üretici küstü,küstürüldü.” bilgisini verdi.

Üretici ithal fiyata patates vermeye hazır

Soğan da olduğu gibi patateste de en önemli sorun yüksek girdi fiyatları ve sıfır gümrükle yapılan ithalat. Çukurova ve Hatay bölgesinde patates hasadı başlamasına rağmen patates ithalatı devam ediyor. Cumhurbaşkanlığı kararnamesi patateste sıfır gümrükle ithalat süresi 31 Mayıs 2019’a kadar uzatıldı.Soğanda ise 30 Nisan 2019’a uzatılmıştı. Çiftçi ithalat fiyatına patates vermeye hazır Patates hasadına başlayan Çukurovalı üreticiler, devletin, Toprak Mahsulleri Ofisi aracılığıyla ve özel sektöre patatesin tonunu 550 dolara ithal ettiğini ve 3 bin 200 liraya mal olan patatesin piyasada 2 bin 200 liraya satıldığını iddia ediyor. Üreticiler: “Patatesin tonunu 3 bin liradan vermeye hazırız. Devlet yurtdışından değil bizden patatesi alsın. Başka ülkelerin çiftçilerini destekleyeceğine bize destek olsun.”diyor.

Fiyat 5 liranın altına düşmez

Adana’da başlayan yeni hasat ile birlikte piyasada soğan fiyatında bir düşüş yaşanıyor. Ancak beklendiği gibi soğan ve patatesin fiyatı bundan sonra 1-2 lira olması çok zor. Adana’da şu anda yeni hasat soğanın kilosu çiftçiden 3.5- 4 liradan alınıyor. Tüketiciye ulaştığında 7-8 lira olur. Patateste ise kilosu 2.5-3 liradan alınıyor. Tüketici patatesi 5 liranın üzerinde alacak.

Özetle, yüksek girdi fiyatları ve yapılan ithalatla soğan,patateste sadece üretim azalmadı. Türkiye soğan ve patates üreticisini kaybetti. Fiyat yüksek olmasına rağmen üretici ekmiyor,ekemiyor. İktisatçılar örümcek ağı teoremi yerine yeni teoremler bulmak zorundalar. İlk öneriyi biz yapalım; tarımı bilerek yok etme teoremi.